Бурхны шашинд мөнхий аврагч байдаггүй

Энэ дугаарынхаа зочноор Монголын бурхан шашинтны төв гандантэгчилэн хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамцыг урьж, буддын шашин хийгээд сүсэг бишрэлийн талаар ярилцлаа.
- Та хэдүйнээс бурхан номын мөр хөөв? Таныг залуу байхад шашин бол хар тамхи гэж үздэг, лам нарыг их л муухайгаар үздэг байсан байхаа...


- Áè ø¿òëýãòýé àéëûí õ¿¿õýä. Аàâ маань лам байгаад 1937 îíû õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä õàð áîëñîí. Ýìýý ìààíü õî¸ð òîì ëàìûí ãýðò ºñ÷, áàãààñàà äàðü ýõ ø¿òýæ ºññºí хүн байлаа. Манайх гандангийн дэнжид болохоор аàâ, ýìýýòýéãýý Ãàíäàíãèéí õóðàëд очиж ìºðãºнө. Òóõàéí ¿åèéí íàì, çàñãèéí àæèë õèéäýã õ¿íèé õ¿¿õэä ãàíäàíä îéðòдоггүй, тэнд хадны мангаа байдаг мэтээр боддог байлаа. Би ýãýë àéëûí õ¿¿ áàéñàí áîëîõîîð ãàíäàíòàé îéðõîí áàéæ, ëàì íàðòàé õàìò òîãëîæ, ã¿éæ õàðàéæ ÿâñàí. Тухайн үеийн урлагт харуулж байсан шиг буюу “Ñýðýëò” êèíîíû ламын дүрээр лам нарыг бодож байгаагүй. Харин ч лам нар ñàéõàí ààø çàíòàé, 纺ëõºí àðàíøèíòàé хүмүүс юм гэж боддог байлаа. Бага залуудаа ò¿¿õ, õýë ¿çýõ äóðòàé áàéñàí болохоор аíãëè õýë ¿çýõ ñàíààòàé Чой Ëóâñàíæàâ ãóàéä øàâü îðñîí þì. Нэг өдөр багш “Чи тºâä íîì ¿çýý÷, áè íýã íîì õèéæ áàéãàà þì. Тºâä ¿ñãèéг àíãëè õýë ð¿¿ ãàëèãëààäõàà÷” ãýõýýð íü би ч òýãüå ãýлээ. Тэгээд л аàâ ìààíü ìèíèé ëàì áàãø äýýð äàãóóëæ аваачин øàâü îðóóëсан. 1969 îíä àðàâäóãààð àíãè òºãñººä òèéìýðõ¿¿ àæèë õèéæ áàéòàë áàãø ìààíü “Øàøíû äýýä ñóðãóóëü íýýãäýõ áîëëîî. Чè îðâîë îðîîðîé” ãýñýí þì. Áè ãýðèéíõýíòýéãýý çºâëºë人ä îðîõîîð øèéäñýí. Èíãýýä ë ëàì áîëîõ çàìä îðсон. Àíõíû ìààíü áàãø Äàíçàí-Îñîð ãýäýã õ¿í áàéñàí. /Ëàì õ¿í áàãøèéíõàà íýðèéã õàìààã¿é õýëäýãã¿é þì, “õýðãèéí ó÷èð” ãýæ ºìíº íü õýëýõ ó÷èðòàé ãýæ áàéãààä õýлэв./ Намайг шашны сургуульд орох үед 1937 оны үед хэлмэгдэж ес, арван жил шоронд суучихаад гарсан эрдэмтэй хөгшчүүд, дэндүү үндэсний үзэлтэй гээд их сургуульд хичээл зааëãàдаггүй, гэрээрээ байсан Б.Ренчин гуай, Ц.Дамдинсүрэн гуай áîëîí Ш.Лувсанвандан гуай, хөдөө Х.Пэрëýý, Чой.Лувсанжав багш, Я.Цэвэл гуай гээд монголын урдаа барьдаг хүмүүс шашны дээдэд багшлах болсон юм. Ийм сайхан хүмүүсээр ном заалгасан манай сургуулийн анхны 20 лам их азтай хүмүүс. Шашны сургууль төгссөний дараа аав “Чи энэ гандан хийдэд юу л хий гэнэ түүнийг нь хийгээрэй” гэж надад захиж би гандан хийд цэвэрлэдэг, тоос шороог нь арчдаг дуганчийн ажлыг нэг жил хийсэн. Дараа нь долоон жил уншаач голч хийгээд ном эрдэм нэмэх санаатай Энэтхэгт сурахаар далай багшийн дэргэд Диалактикийн их сургууль руу явж байлаа. Сургууль номын мөр хөөж байхдаа сайхан хүмүүсийн заасныг бүгдийг нь биш юм гэхэд өөрийнхөө жижигхэн саваар хутгаж авсныхаа хүчинд өдий зэрэгтэй явна даа гэж боддог. Багшийг дээд зэргээр шүтэх ёстой. Гандангийн хамба болчихоод багш нарын айлдвар, номын ёсоор л явж байгаа, өөрийн талаасаа нэг их мундаг юм байхгүй шахуу юм байна даа л гэж бодогддог. Багшаа бурханчилж шүтэж чадвал эрдэм нь ирдэг учиртай.
- Шашны номлолоор хүнийг төлөвшүүлэх нь ямар давуу талтай байдаг юм бэ?
- Монголынхоо буянаар, монголын бурхан шашны тэргүүн гэдэг утгаар хаана ч сайхан хүмүүстэй уулзаж явахад íýã байдал ажиглагддаг. Ямар нэгэн өндөрлөгт гарахаараа хүн ихэмсэг, биеэ òîîñîн, цаг хугацаандаа харамссан янз ÿнзын дүр төрхтэй харагддаг. Далай багшийн эрдэм ном бол гайхамшигтай, дэлхий дээр хамгийн нэр хүндтэй хүн хэрнээ ямагт эглийн эгэл байж чаддаг. Бурхан шашны хувьд хичнээн их эрдэмтэй байх тусмаа, хичнээн их өндºр авах тусмаа ард түмэнтэй, хүн бүртэй ойр байж чаддаг. Далай багшийн айлтгалыг сонсохоор дэлхийн өнцөг булан бүрээс хар, шар түмэн зүйлийн хүн цугладаг. Яриаг нь сонсож байхад яг л надад хандаж хэлж байгаа юм шиг сэтгэгдлийг төрүүлдэг. Гэтэл хажуугийн хүн ч гэсэн энэ үгийг надад зориулж хэлчихлээ гэдэг, бүүр хойно сууж байгаа хүн ч надад л зориулаад хэлж байна гэдэг. Далай багшийн үгийг хүн болгон өөртөө зориулан хэлж байна гэж хүлээж авдаг. Хэзээ, хаана ч тааралдсан бай хүнийг жигтэйхэн сайхан хүлээж авна. Ихэс, дээдэс, ядуу дорой гэж ямар ч ялгаа байхгүйгээр харьцаж байгааг нь харахаар бурхан шашны ном хүний сэтгэлд орохоороо ийм гайхамшигтай болдог юм байна даа гэж бодогддог. Намайг анх Дарамсалад ном үзэхээр очиж байхад л тийм байсан одоо ч хэвээрээ.
- Манайд олон төрлийн шашны урсгалууд гарч ирж байна. Бурхны шашинд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа зүйл ч их. Гадны шашны байгууллагууд ядуу буурай хүмүүст тусламж үзүүлдэг. Харин гандан ном уншаад, өргөл барьц авдаг гэсэн бодолòîé õ¿ì¿¿ñ ÷ áèé áàéõ. Áóðõàíû øàøèíû ìºí ÷àíàð þóíä îðøäîã âý?
- Ертөнц дээр олон шашин байх юм. Тэнгэр дээр нэг бүтээгч эзэн, аврагч байдаг. Зөвхөн түүнд л итгэж, залбирч, түүний таалалд нийцâýë òýр нь жаргаж, нийцэхгүй бол зовно гэсэн үзэл номлолтой шашнууд ч бий. Харин бурхны шашинд мөнхийн аврагч байхгүй гэж үздэг. Бурхан бий юу гэвэл бурхны шашинд бий гэнэ. Тэгэхдээ бурхан эгэл хүн байгаад төгс гэгээрэлд хүрч бурхны хутгийг олдог гэдэг. Хүн болгонд бурхан болох хөрөнгө бий. Сэтгэл бол хөдөлгөөнгүй зогсонги эд биш. Боловсролыг өөртөө шингээн авч, дэвшиж, хөгжиж чадаж байгаа учраас гэрэл гарсан газар сүүдэр байдаггүйтэй ижил сайхан сэтгэл, нигүүлсэнгүй, боловсрол олоõ тусам мунхагийн харанхуй арилж байгаа юм. Бусад шашинд ертөнцийн эзэн, мөнхийн бурханд хэзээ ч хир халдаадаггүй. Түүнээс юу ч асууж болдоггүй, тухайн аврагч эзний тааллаар бүх юм явдаг гэдэг бол бурхны шашинд хүн өөрөө өөрийнхөө аврал хэмээн сургадаг. Чамд нэгэнт бурханлаг шинж чанар байгаа, өөрөө зүтгэвэл төгс мэдлэг рүү хүрч чаддаг учраас аврагдах бололцоо өөрт тань байдаг. Түүнээс биш чи нэг юм горьдоод сууж бай хэтдээ тэр л чамайг аврана гэдэггүйгээрээ хувь хүний хөгжлийг хязгааргүй тавьж өгсөн шашин. Үйлийн үр гэдэг ойлголт гайхамшигтай. Үйлийн үр гэдэг бол өөрийнхөө хийсэн сайн, муу аль ч зүйлийн үйлийг өөрөө л амсдаг гэсэн зүй тогтлыг нээсэн. Зовлонгийн ч жаргалын түлхүүр чамд атгаастай гэсэн үг. Хувь хүний хүчин чадал гэдгийг гайхалтайгаар íýýí тавьж өгсөн. Хэн нэгнээс хараат биш зөвхөн өөрөө хөгжиж дэвшинэ гэдгийг зааж өгдөгөөрөө бурхны шашин их гайхамшигтай. Шашин зөв, гүн гүнзгий философи дээр суурилах ёстой.
- Хүмүүст шашин шүтэх эрх нь нээлттэй болсон. Гэсэн ч бид шашныг жинхэнэ ухамсрынхаа төвшинд шүтэж чадахгүй байна. Ажил нь бүтэхгүй байвал, шалгалт өгөхийнхөө өмнө л ганданд очиж ном уншуулах байдлаар л шүтлэг маань хязгаарлагдаж байна. Үүн дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?
- 1937 он хүртэл сайхан байж дээ. Түүнээс хойш эрдэмтэн мэргэдийг нь бүгдийг нь хэлмэгдүүлж, дээд талынх нь хүмүүсийг цааш нь харуулж, дундаж хүмүүсийг нь арван жилээр хорьж, доод хүмүүсийг нь ажил алба эрхлүүлсэн. Түүнээс хойш шашин их л хавчигдаж байлаа. Тэр үед гадаад дотоодын шалтгаанаар 1946 онд гандан хийд эргэж сэргэсэн ч хүмүүс ирж зөвхөн ном уншуулах төдийгөөр л үйл ажиллагаа нь хязгаарлагдаж байсан. Бидний багад “Ленин багш сүсэгтэй хүн байхад тэдний сүсэг бишрэлийг нь хангах газар байх хэрэгтэй гэсэн юм гэнэ лээ” гэсэн яриа байдаг байлаа. Лам нарынхаа талаас юу ч байхгүй. Сүсэгтэй хүн хэзээ дуусах хүртэл ард түмнийхээ сэтгэлийг харах маягаар гандан хийд ажиллаж байжээ. Үүнээс болоод 1990 он хүртэл гажилттай явж, хэрэглээний маягийн шүтлэг бий болсон. Сургалт явагдаж, амьдралдаа шашны сургаалийг авч хэрэглэх, нүгэл буяны тухай ойлголтыг үнэн зөвөөр нь авах бололцоо байсангүй. 1990 оноос хойш шашны эрх чөлөөгөө олж авсан. Үүнээс хойш бас хоёр талаасаа гацаа гарсан. Нэг нь сүсэгтнүүд хэрэглээний маягийн шүтлэгээсээ гарч чадахгүй, сүм хийд нь болохоор зөвхөн түүнийг нь хангах маягаараа ажиллаад байсан. Гэтэл хөдөөний сүм хийдүүдэд уламжлалт лам өвгөчүүд хойч үедээ øàøíû íîì, уншлага зааæ áàéãààä ºíäºð íàñíû эрхээр бурхны орондоо заларсан. Èéìýýñ çàðèì õèéä¿¿äýä çºâõºí уншлагатай хүүхдүүд үлдэж, ард түмэнд бурхны номыг жинхэнэ утгаар нь хүргэх ажил хоцрогдож эхэлсэн. Гэхдээ 2000 он гарснаас хойш байдал дээрдэж байгаа. Øàøíû èõ ñóðãóóëèàðàà áîëîâñðîëòîé, ìýäëýãòýé ëàì íàðûã áýëòãýõýä ò¿ëõ¿¿ àíõààð÷ áàéíà. Óëàìæëàëò ÷îéðûí äàöàíãóóä Áóääûí ã¿í óõààíûã ¿çýõ áîëñíîîð, ëàì íàð õàðüöàíãóé áîëîâñîð÷ ýõýëæ áàéíà. Ãàäààäàä 300-ãààä õ¿ì¿¿ñ Áóääûí ã¿í óõààíû ýðäýì ñóð÷ áàéíà. Ñ¿ñýãòýí îëîíäîî áóðõàíû øàøíû ìºí ÷àíàðûã òàíèóëàõ çîðèëãîîð ñîíèí, ñýòã¿¿ë, ðàäèî (FM-97.5)-òîé áîëëîî. ̺í Áóääûí îëîí íîìóóäûã ìîíãîë õýëíýý õºðâ¿¿ëæ ãàðãàæ áàéíà.
- Хорьдугаар зууны эхээр манай улсад 100 гаруй мянган лам байна гэж үздэг байсан. Одоо хэдэн лам байгааг тоолж байсан уу?
- Одоо дөрвөн мянга орчим лам бий байх. Äýýð ¿åä áîë өөр байсан. Эрдэм боловсрол олж, эмч, зурхайч, яруу найрагч, гүн ухаантан болъё гэвэл сүм хийдэд л ирж суралцдаг байсан. Манай шашны сайн тал нь çºâõºí ìºðãºëèéí ñ¿ì òºäèé áóñ ýðäýì îëãîäîã áîëîâñðîë, ñî¸ëûí ñóðãóóëü áîëæ áàéñàíä îðøèíî. Ýíä ë ýì÷, çóðõàé÷, ã¿í óõààíòàí, ÿðóó íàéðàã÷ çýðýã íîìòîé õ¿ì¿¿ñ òºðæ, ýðäìèéí çýðýã õàìãààëæ áàéâ. Òèéìýýñ áоловсролтой л болъё гэвэл хүрээ хийд барааддаг байж. Нөгөө талаас нь авч үзвэл манжийн дарлалд байх хугацаанд өртөө улааны бүх ажил иргэдийн нуруун дээр байсан. Харин сүм хийдүүд түүнээс чөлөөт ангид байсан учраас овоо гайгүй хүүхдээ эцэг эх нь бидэн шиг бусдын дарамтанд байгаад яахав сүм хийдэд шавил гэдэг байв. Одоо Улаанбаатар руу хөдөөгийн малчдын цуваа тасрахгүй байгаа шиг тухайн үедээ сүм хийд нэлээн бололцооны газар байж дээ. Харин одоо хүмүүст маш их сонголт бèé áîëñîн. Тиймээс лам нарын тоо урьдынх шиг тийм их болохгүй. Õàðèí òºð, ñ¿ì õèéäèéí õàðèëöààíû õóóëü ãàðñíààñ õîéø øèíýýð õèéä íýýãäýõýä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ øàëãàëò àâ÷, ¿íýëýëò ä¿ãíýëò àâäàã áàéñàíûã áîëèóëæ, нутгийн удирдах байгууллага ýë àñóóäëûã ìýäýõ áîëñíîîð ëàì äýýë ºìññºí õ¿í á¿ðò ñ¿ì õèéä íýýõ ýðõ ºãäºã áîëæ. Á¿ð ñ¿¿ëäýý ëèöåíç íýðýýð ëàì áèø õ¿ì¿¿ñò ÷ ãýñýí øàøíû ¿éë õýðýã ÿâóóëàõ çºâøººðºë îëãîõ áîëñíîîð Ìîíãîë äàõü øàøíû ¿éë àæèëëàãààíä äàìïóóðàõ õàíäëàãà ãàðñàí áàéíà.
- Төр шашин хоёр холилдож байна гэсэн шүүмжлэлийг та хүлээж авах уу?
- Төр шашин хоёр тусгаар байна гэсэн хууль Монгол Улсад байхгүй. Ардчилсан үндсэн хуулийг анхлан баталсан хүмүүсийн нэг нь би. Төр шашны тусгаарыг нь болиулъя гэж шийдээд төрийг сүм хийдээс тусгаарлаж өгсөн хуультай юм. Тийм учраас үүнийг сайтар ойлгох учиртай. Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд жирийн ардад хүртэл шашин шүтэх эрхийг нь нээж өгсөн. Хүмүүсийн дотор төр, шашин хоёр тусгаар гэсэн жаахан буруу ойлголт байгаа. Бид бусад руу харах дуртай хэрнээ шашин дээрээ бусад руу харахгүй байж болохгүй. Саяõàí АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолыг нь ажихад тэнд байсан 2,5 сая хүн нэгэн зэрэг нүдээ анин залбирч, даган уншиж байсан. Библийнхээ судрыг ÀÍÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ эхнэртэйгээ хамт бариад өөрсдийн шүтдэг ертөнцийн эзнийхээ төлөөлөл болсон сүмийн хамбаар дахин тангарагаа давтан уншуулж байх жишээтэй. Ёслолын үеэр дуулж байгаа дуу нь ч гэсэн маш их шашинлаг. Ингэж ард түмнийхээ сэтгэл санааг нэгтгэж байгааг нь харлаа. Дэлхийн худалдааны төвийн хоёр ихэр цамхагийг онгоц мөргөхөд Ерөнхийлөгч нь ертөнцийн эзэн минь АНУ-ын иргэдийг аюулаас зайлуулж өгөөч гээд залбирч л байсан. Тэгэхээр төр нь шашинтай огт хавьтахгүй байна гэсэн үг биш. Хаана ч очсон ийм л байгаа. Харин одоо бид хэтэрхий коммунистаар хараад байгаа болохоороо Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ганцаараа ингээд байгаа юм шиг яриад байгаа хэрэг.
- Уул овооны тахилга хэрээсээ хэтэрч байгаа. Энэ нь байгал хамгаалал гэхээсээ илүү найр наадмын шинж чанартай болоод байгаа юм шиг санагддаг.
- Уул овооны тахилгыг замбараатай л хийх ёстой. Үүнийг “Дэлхийн байгаль хамгаалах сан”, “Азийн хөгжлийн банк” зэрэг байгууллагууд их дэмждэг. Зах зээлийн үед байгал руугаа уулгалан довтолдог. Хамгийн үнэ өртөггүй, мөнгө олох боломж нь байгал. Европ ч гэсэн хөгжлийнхөө эхэн үед модоо сүйтгэж байсан гэдэг. Тийм алдааг бид давтах учиргүй. Тиймээс ариун дагшин газруудаар нь дамжуулж байгал хамгаалах ухамсар төлөвшүүлýõ àæèë 1990-ээд оны эхээр Монголын бурхан шашинтны төв гандандэгчилэн хийд, Дэлхийн байгал хамгаалах сан хамтран хийж байсан. Энэ нь монголчуудын уугуул байдлаас гарч ирж байгаа юм. Ямар ч суманд очлоо гэсэн тахилгатай газар байдаг. Харин сүүлдээ овоо, уул усны тахилгыг мөнгө олох хэрэгсэл болгоод, наадмаа дэндүү ихдүүлээд тахилгынхаа зүйлийг орхигдуулж байна. Ард түмэн мөнгөтэй тал руу, нөгөө наадам руу анхаарлаа хандуулаад уул овооныхоо тахилгыг голлож үзэхгүй ёс журам нь алдагдаад байгаа юм.
- Таны хамгийн ихээр эмзэглэж явдаг зүйл тань?
- Монгол орныхоо онцлогийг л хадгалж, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө энэ бүгдийг бодож байж бид хөгжиж чадна. Гадаад орны гэсэн болгон хамгийн сайхан гэж бодвол их эндүүрэл болно. 2,5-хан сая хүнтэй энэ орон өөрийнхөө онцлогийг их сайхан гаргаж ард түмнээ гэгээрүүлэх учиртай. Ширхэг будааны төлөө явж байсан Япончууд өөрийнхөө онцлог давуу талыг харуулж, бүсээ чангаëæ, íºð õè÷ýýë ç¿òãýë ãàðãàñíû ¿ð ä¿íä одоо жаргалтай сайхан амьдарч байна. Түүнээс биш гадаадын сайхан амьдралыг харчихаад тийм болохсон гэж мөрөөдөөд, энд байхгүй учраас тэнд байгаа газар нь очиж жаргая гээд бүгдээрээ яваад өгөх юм бол хэн энэ орныг хөгжүүлэх юм бэ? Бүсээ чангалаад босч ирээд улсаа хөгжүүлсэнийхээ дараа жаргалтай сайхан амьдрал өөрөө ирнэ. Гадны орны жишгийг дуурайгаад хамтàрч амьдраад, хүүхэд гаргахгүй байх нь монгол орны ирээдүйн хувь заяа хаашаа явдаг бол доо гэж сэтгэл зовних юм.
М.Гэрэлтуяа